فاطمه صنیعی وحید
تلاش برای ثبت کاروانسرا‌های تاج آباد و فرفج همدان در مجموعه کاروانسرا‌های ایرانی در یونسکو ادامه دارد.
هَمِدان، هَمَدان یا به گویش محلی هِمِدان یکی از کلان‌شهر‌های ایران در منطقهٔ غربی و کوهستانی ایران و مرکز شهرستان و استان همدان است. این شهر در دامنهٔ کوه الوند و در بلندای ۱٬۷۴۱ متری از سطح دریا واقع شده‌است و از شهر‌های سردسیر ایران به‌شمار می‌آید. همدان قدیمی‌ترین شهر ایران و از کهن‌ترین شهر‌های جهان است.
در سال ۱۳۸۵ مجلس شورای اسلامی در مصوبه‌ای همدان را «پایتخت تاریخ و تمدن ایران» اعلام کرد. همدان اولین پایتخت نخستین شاهنشاهی ایران، ماد‌ها بوده‌است. با این حال قدیمی‌ترین آثار یافت‌شده از محوطهٔ باستانی هگمتانه و نیز کتیبه‌های گنج‌نامه مربوط به دوران هخامنشیان است. همچنین این شهر در روزگار هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، آل بویه و سلجوقیان نیز یکی از پایتخت‌های کشور بوده‌است. هم‌اکنون استان همدان به دلیل داشتن مراکز تاریخی و دیدنی به عنوان پنجمین شهر فرهنگی و گردشگری کشور شناخته می‌شود.
کاروانسرا در تعریف ساده
در یک تعریف ساده، کاروانسرا به ساختمانی اشاره دارد که کاروان را در خود جای می‌دهد و پلان آن معمولاً مربع یا مستطیل و در منحصر بفرد‌ترین آثار مدون شکل است، با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، معمولاً ساده و بدون نقش، با دیوار‌هایی که گاهی اوقات بادگیر‌هایی در انتهای آن تعبیه شده‌است. یک دالان با طاق قوسی که مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته‌است، فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم ساخته‌است. بر روی سکوی برآمده‌ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته‌است، طاقگان‌هایی واقع شده‌اند که نمای داخلی را مفصل بندی می‌کنند. در پشت آن‌ها حجره‌های کوچکی برای منزل دادن مسافران ساخته شده‌است.
صفویه، پررونق ترین دوره احداث کاروانسرا
پررونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسرا‌ها را می‌توان دوره صفویه دانست. در این دوران بود که شاه عباس یکم با توجه به تدبر خود، تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم نمود و یکی از الزامات این کار را احیای کاروانسرا‌ها می‌دانست. پژوهشگران همین موضوع را یکی از دلایل اشتهار بیشتر کاروانسرا‌ها به کاروانسرای شاه عباسی می‌دانند. هر چند ممکن است چندی از کاروانسرا‌های بازسازی شده کاروانسرا‌های پیش از صفویه باشد.
از جمله کاروانسرا‌هایی که در دوره صفویه ایجاد شده، می‌توان کاروانسرای شاه عباسی فرسفج را نام برد که این کاروانسرا بین سال‌های ۱۰۰۶ تا ۱۰۳۸ هجری شمسی احداث گردیده‌است.
فلسفه شکل گیری کاروانسرا
هر ۳۰ کیلومتر یا شش فرسخ معمولا مکان‌هایی برای احداث کاروانسرا‌ها جانمایی می‌شود، فلسفه فاصله شش فرسخ به این علت است که کاروان‌ها از صبح تا عصر فاصله پنج الی شش فرسخ می‌توانستند حرکت کنند که این موضوع به قدری با دقت در نظر گرفته شده است که نزدیک به یک هزر کاروانسرا در کلیدی‌ترین شهر‌ها و محور‌ها وجود دارد.
تیرماه سال 1401 ارزیابان نظر خود را اعلام می کنند
وزارت میراث‌فرهنگی در سال گذشته تصمیم گرفت تا در یک پرونده زنجیره‌ای اقدام به ثبت جهانی کاروانسرای ایرانی کند و به این دلیل اقدام به ارسال پرونده زنجیره‌ای کاروانسرای ایرانی به یونسکو برای ثبت جهانی کرد و موفق شد تا پرونده ثبت زنجیره‌ای کاروانسرای ایرانی را که شامل ۵۶ کاروانسرا می‌شود برای یونسکو ارسال کند که در ردیف این کاروانسرا‌ها ۲ کاروانسرای فرسفج و تاج‌آباد از استان همدان هم قرارگرفت.
کارشناسان ارزیاب یونسکو در پی تدوین پرونده زنجیره‌ای ثبت جهانی کاروانسرا‌های ایران و به منظور بررسی ویژگی‌های کالبدی و مستندات پرونده کاروانسرا‌های "فرسفج" شهرستان تویسرکان و "تاج‌آباد" شهرستان بهاربازدید کردند ونظر نهایی خود را پس از بررسی شرایط موجود در تیر ماه سال ۱۴۰۱ در اجلاس سالیانه یونسکو برای ثبت جهانی بنا‌های مختلف اعلام خواهند کرد.
کاروانسرای "تاج‌آباد" یکی از معدود کاروانسرا‌های مدور ایران و تنها کاروانسرای دایره‌ای شکل غرب کشور، در روستای تاج‌آباد شهرستان بهار استان همدان قرار دارد. این کاروانسرا در سال ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۸۷۲ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
همچنین کاروانسرای شاه‌عباسی"فرسفج" یکی از ابنیه تاریخی و ارزشمند شهرستان تویسرکان و متعلق به دوران صفویه است که در میان طبیعت روح افزای دشت قلقلرود و شهر فرسفج خود نمایی می‌کند.
مزایایی که بعد از ثبت این آثار در فهرست آثار جهانی به دست می‌آید این است که، بنا‌ها بعد از ثبت جهانی هدف و مقصد گردشگر جهانی می شود، در لیست دریافت اعتبارات و کمک‌های فنی و تخصصی که یونسکو به این آثار اختصاص می‌دهد قرار می‌گیرند، لازم به یادآوری است بعد از وقوع زلزله بم حضور متخصصین از کشور‌های مختلف را به عنوان متخصصین مرمت بدون مرز را در ارگ بم شاهد بودیم؛ که با قرار گرفتن در زیرمجوعه آثار جهانی می‌توان در راستای مرمت و معرفی استفاده کنیم.
خبرنگار: فاطمه صنیعی وحید
