یزد، کانون نمایان مدنیت کاریزها
گزارش تابناک از وضعیت قنات در یزد
به گزارش تابناک یزد، کاریز در ایران تنها یک فناوری دستیابی به منابع آب نیست، بلکه بیتردید حیات افتصادی، اجتماعی و فرهنگی سرزمین پهناور ایران از 3 هزار سال پیش تاکنون عمدتاً وابسته به آن بوده است.به جرات می‌توان گفت که هیچ پدیده انسانی به این گستردگی، سودمندی، پیشینه و پایداری در ایران و جهان نمی‌شناسیم و پدیدآوری کاریز چنان که گفته‌اند و می‌دانیم، سرآغاز دگرگونی در فنون کهن دستیابی به آب و استفاده مدنی از عنصر حیاتی و موجد مدنیت کاریزی است.
اما متاسفانه بر خلاف این که گذشتگان ما همگام با طبیعت، بهترین راه انتقال آب را قنات انتخاب کردند، انسانهای امروز با چاه‌های عمیق و نیمه عمیق به جان زمین بی آب کویر افتادند و به این ترتیب هر چه آب بود را از دل زمین بیرون کشیدند و حیات قنات‌ها را نیز به مرور زمان به نابودی کشاندند.
قنات‌های ایران در زمره عجایب جهان
مشاور ارشد مرکز بینالمللی قنات می‌گوید: در کشور ایران 37 هزار رشته قنات وجود دارد که از این تعداد 2900 رشته آن در استان قرار دارد که بیشتر برای کشاورزی مورد بهرهبرداری قرار میگرفته است.
«علی‌اصغر سمسار یزدی» اضافه می‌کند: بسیاری از دانشمندان، قنات‌های ایران را از جمله عجایب جهان شناختهاند، پدیدهای که از ذهن خلاق و اندیشه پویای ایرانیان باستان برخاسته و پیوسته گسترس و تکامل یافته است.
وی ادامه می‌دهد: سوابق تاریخی نشان می‌دهد که این شیوه بهرهبرداری از آب زیرزمینی از کشور ایران به دیگر نقاط جهان به ویژه مناطق خشک و کم باران نیز راه یافته است، اما ایران، مهد تمدن کاریزی و استان، کانون نمایان این مدنیت است.
این کارشناس قنات می‌گوید: پیشینه کاریز ایرانیان تا مرز 3 هزار سال هم می‌رسد و آثار به جامانده از قنات‌های کهن در داخل قلعه‌های باستانی و مسکونی، یکی از نشانه‌های این مدعا است.
30 قرن تامین آب و برهم نخوردن تعادل بیلان آبی
سمسار یزدی ادامه می‌دهد: در طول 30 قرن گذشته، قنات‌ها با این‌که بخش عمدهای از نیاز آبی کشور را تامین میکردهاند، همواره حافظ تعادل بیلان آبی در سفره‌های آب زیرزمینی بوده و هیچگاه این موازنه را بر هم نزدهاند؛ در حقیقت، نوسانات آبدهی قنات‌ها در دوره‌های ترسالی و خشکسالی، عامل اصلی حفظ این توازن بوده است.
وی می‌گوید: متاسفانه در نیم قرن اخیر، با ورود تکنولوژی جدید، تعداد فراوانی چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در همه جا حفر شدند و در برخی موارد تا اعماق سفره‌های آب رخنه کردند و به دنبال آن، آبکشیهای بیرویه باعث افت شدید عمق آب زیرزمینی و بر هم زدن تعادل بیلان آبی سرزمین‌ها شد.
این کارشناس می‌افزاید: اساس شکلگیری و تداوم و بقای آبادی‌ها بیشماری در دامنه‌های پایکوهی و پهنه‌های بیابانی کشور، قنات‌ها بودهاند و قرن‌ها این بنیان، استوار و پابرجا مانده است.
وی ادامه می‌دهد: در چند دهه اخیر شاهد ویرانی این آبادی‌ها و مهاجرت انسان‌ها و متروکه شدن قنات‌ها و رویگردانی کشاورزان آبادی‌ها از قنات روستاهایشان هستیم، وضعیت خطرناکی که سامان اقتصادی و اجتماعی ما را تهدید می‌کند.
قنات‌ها، منابع مطمئن و پایدار استحصال آب
سمسار یزدی می‌گوید: اکنون جای این است که با کوششی کارآمد، برای حفظ قنات‌ها به عنوان منابع مطمئن و پایدار استحصال آب، تلاش کنیم.
وی اضافه می‌کند: بدیهی است که اولین قدم برای حفظ قنات‌ها و اصلاح مدیریت بهرهبرداری قنات‌ها انجام اقدامات لازم برای نگهداری و بهسازی کاریزها، کسب اطلاعات لازم برای شناخت دقیق آنهاست.
مشاور ارشد مرکز بینالمللی قنات می‌گوید: ثبت علم و تجربه گذشتگان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا گنجینه گرانبهای دانشهای پیشینیان ما که در طول چند هزار سال با کار و اندیشه هزاران انسان کوشا فراهم آمده است در نیم قرن اخیر با تهاجمی بیزنهار تکنولوژی حفر چاه، دستخوش بیتوجهی و فراموشی شده است.
وی ادامه می‌دهد: همچنین از طرفی، کمارزش کردن مقنیان و در نتیجه کمشدن انگیزه حفظ و نگهداری قنات‌ها باعث از رونق افتادن حرفه مقنیگری و کارشناس قنات شده است و ما امروز کمتر شاهد روی آوردن نسل جوان به این حرفه هستیم.
جوانترین مقنیان، 50 تا 60 ساله هستند
سمسار یزدی اضافه می‌کند: جوانترین استادکاران و مقنیان قنات عمری بیش از 50 تا 60 سال دارند و در حقیقت پس از نسل کهنسال حاضر، کمتر کسانی برای حفظ قنوات و کارشناسی قنات‌ها همت خواهند گماشت.
وی می‌افزاید: ضروری است که عاجلانه تجربیات و اندوخته‌های ارزشمند حرفهای خبرگان و استادکاران حاضر را جمعآوری و به صورت کتابی که مرجع آگاهی و کار برای آیندگان باشد، در آوریم.
وی می‌گوید: در بررسی‌های اولیه دریافتیم که تجربیات گرانقدر استادکاران قنات، حاوی نکات فنی بسیار ارزشمند و مهمی، آمیخته با مسائل علمی و مفاهیمی است که امروزه در بحث کارشناسی آب مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مشاور ارشد مرکز بین المللی قنات ادامه می‌دهد: قنات‌های یزد به دلایل مختلفی مانند انتخاب محل حفر قنات، مهندسی حفر قنات، نگهداری، بهسازی و بهرهبرداری قنات، حفاران قنات، ابزار کار، مالکان و متولیان قنات حائز اهمیت هستند.
مطالعات باستان‌شناسی قنات‌ها
به گفته سمسار یزدی، قدیمی‌ترین قنات استان، قنات سلسبیل است و طولانیترین قنات استان نیز قنات زارچ است که 80 کیلومتر طول دارد.
وی ادامه می‌دهد: برای مشخص شدن عمر قنات‌ها نیاز به کار باستان‌شناسی است که هنوز اقدامی برای باستان‌شناسی قنات‌ها در هیچ کجای کشور انجام نشده است.
وی با اشاره به این‌که آماری از قنات‌هایی که در اثر خشکسالی یا سایر عوامل از بین رفتهاند، وجود ندارد، می‌گوید: قنات‌های در انحصار استان‌های خشک و نیمه خشک است و بیشترین تعداد قنات در استان خراسان قرار دارد.
این مسئول می‌افزاید: گذشتگان ما با ایجاد قنات‌ها به ما نشان دادند که چگونه هماهنگ با محیط زیست برای مقابله با کم آبی برآمدهاند و این باعث فعال بودن قنات‌های بیشماری در گذشته بوده است که تاثیری در کاهش سطح آب سفره‌های زیرزمینی نیز نداشته است.
سمسار یزدی می‌گوید: امروزه با اقداماتی بر خلاف حفاظت از محیط زیست، با حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق به جان سفره‌های آب زیرزمینی افتادهایم که در ادامه حیات قنات‌ها را نیز در معرض تهدید قرار داده است و بسیاری از آن‌ها را کم آب و بیآب کرده است.
نسلی که به پدیده حیاتبخش قنات بیحرمتی کرد
مشاور ارشد مرکز بین المللی قنات می‌گوید: رخدادهای کاهنده ارزشها و سودمندی‌های قنات‌های ایران همه در نیم قرن اخیر بوده است و از زمان ما چندان دور نیست و در واقع همین نسل است که دانسته یا ندانسته این پدیده حیاتبخش را چنین بیحرمت کرده است.
«علی اصغر سمسار یزدی» می‌افزاید: بنابراین توجه به قنات در ایران نوعی اعتراف به کاستی‌ها و همتی جانانه از سوی نخبگان جامعه را می‌طلبد تامعارف مربوط به این میراث مدنی و جهانی را در اختیار نسل امروز و دستاندرکاران امور آب کشور قرار دهیم.
وی تاکید می‌کند: با این اقدام علاوه بر غنیسازی گنیجینه اطلاعات و آگاهی‌های مربوط به کاریز، موضوع توجه به قنات از حال و هوای روشنفکرانه به یک باور تبدیل میشود و راهحلی اندیشمندانه برای برخورد مناسب با این مسئله اتفاق خواهد افتاد.
این کارشناس بر ضرورت ثبت و ضبط تجربه استادکاران قنات نیز تاکید می‌کند و می‌افزاید: با جمعآوری این اطلاعات و تدوین آن که به عنوان یک فعالیت تحقیقاتی با همکاری دفتر امور پژوهشی و پشتیبانی علمی انجام گرفته است، می‌توان آن را به عنوان سندی ماندگار و کتابی مرجع برای علاقمندان مفید مورد استفاده قرار داد.