پیشرفت تكنولوژیهای زیستی و علم ژنتیك دنیای پزشكی را متحول كرده است. یكی از شاخههای پزشكی كه بسیار از این تحولات بهرهمند شده، انكولوژی (سرطانشناسی) است. سرطان در اساس یك بیماری ژنتیكی است و هرچه دانش ما در زمینه ژنتیك و سازوكارهای مولكولی این بیماری گسترش مییابد، بهدنبال آن روشهای درمانی هم دقیقتر و مؤثرتر میشوند؛ برای مثال در سالهای اخیر ایمنیدرمانی در سرطان، رشد و موفقیت چشمگیری داشته و برای اولینبار راه درمان هدفمند و دقیق بدخیمی را براساس یافتههای مولكولی به جامعه پزشكی معرفی كرده است.
ایمنیدرمانی فصل جدیدی از روشهای مقابله با سرطان را در تاریخ پزشكی گشود و امروزه بهقدری مقبولیت و معروفیت پیدا كرده كه در كشورهای پیشرو در علوم پزشكی هرساله سرمایههای تجاری، پژوهشی و ملی بسیاری به آن اختصاص میدهند. در آمریكا ماه ژوئن را زمانی برای اطلاعرسانی عمومی دراینباره نامیدهاند و مؤسسه تحقیقات سرطان در هر روز از این ماه به توضیح و معرفی یك موضوع درباره ایمنیدرمانی میپردازد؛ اما ایمنیدرمانی چیست و چطور كار میكند؟ دستكاری هدفمند و تقویت سیستم ایمنی بدن در جهت مبارزه با سرطان را ایمنیدرمانی میگویند.
این كار به روشهای مختلفی انجام میشود كه بهطور عمده عبارتاند از: آنتیبادیهای هدفمند، واكسنهای ضدسرطان، تزریق سلولهای ایمنی مهندسیشده، ویروسهای مهاجم به تومور، پروتئینهای التهابی و محرك پاسخ ایمنی و تنظیمكنندههای كلیدی پاسخ ایمنی. ایمنیدرمانی نمونهای از درمان زیستی است؛ یعنی استفاده از سلولها و سازوكارهای طبیعی و تغییر آنها در راستای رسیدن به هدف درمان. ازآنجاكه سیستم ایمنی بدن ما بسیار دقیق و حافظهمند كار میكند، میتوان با دستكاری هدفمند آن علیه سلولهای سرطانی، این دقت و حافظه را به سمت درمان مؤثر و پایدار هدایت كرد.
در آلمان و سایر كشورهای پیشرو در ایمنیدرمانی، این روشها بهعنوان اولین خط درمان برای بسیاری از سرطانها به كار میروند. همچنین بهعنوان روش تركیبی و تكمیلی بههمراه سایر روشهای رایج (پرتودرمانی، شیمیدرمانی و جراحی) به كار میروند، بااینحال تمام بیماران به ایمنیدرمانی جواب نمیدهند و كیفیت پاسخ به درمان هنوز در بین بیماران مبتلا به یك سرطان مشخص، ناهمگون و نامشخص است و شناخت مكانیسمهای مقاومت به درمان همچنان یكی از داغترین موضوعات تحقیقات علمی سرطان در دنیاست. سابقه ایمنیدرمانی به یك مشاهده علمی در اواخر 1890 میلادی برمیگردد. یك جراح سرطان به نام دكتر «ویلیام كالی» دریافت كه وقتی باكتریها را به بافت سرطانی تزریق میكنند، در بعضی از بیماران بهبودی حاصل میشود.
این مشاهده البته در زمان دكتر «كالی» مورد توجه قرار نگرفت و فراموش شد، اما دخترش «هلن كالی ناتس» برای بررسی و پژوهش بیشتر روی این یافتهها، پژوهشگاهی تأسیس كرد كه تا به امروز فعال و پیشرو در پژوهشهای علمی ایمنیدرمانی سرطان در آمریكاست. امروزه میدانیم كه تزریق باكتریها به بافت سرطانی باعث تحریك پاسخ ایمنی و ترشح پروتئینهای التهابی و محرك ایمنیزایی در محل عفونت میشود كه در مبارزه با سلولهای سرطانی مؤثرند. از میان روشهای رایج ایمنیدرمانی در سرطان، دو روش متمركز بر تنظیمكنندگی كلیدی پاسخ ایمنی و بهكارگیری سلولهای ایمنی مهندسیشده، تاكنون اقبال و موفقیت بیشتری یافتهاند.
در سال 2018 جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشكی به دو پژوهشگر علمی كه دو سازوكار تنظیمكنندگی كلیدی پاسخ ایمنی به سرطان را شناسایی كردند، اهدا شد؛ «جیمز آلیسون» از دانشگاه تگزاس آمریكا برای شناسایی CTLA4 و «تاسوكو هونجو» از دانشگاه كیوتوی ژاپن برای شناسایی PDL1-PD1. فعالشدن سلولهای ایمنی T در گرو فعالشدن گیرندههای CTLA4 و PD-1 روی این سلولهاست و سلولهای سرطانی با استفاده از آنتیژنهای خودی، از خودشان محافظت کرده و از فعالشدن واكنش ایمنی سلولهای T جلوگیری میكنند. این دو مكانیسم به بیان ساده سازوكارهایی از ایمنی طبیعی بدن هستند كه سلولهای خودی و سالم را از حمله ایمنی محافظت میكنند، اما سلولهای مهاجم و سرطانی از این سازوكار به نفع بقای خود و فرار از حمله سلولهای ایمنی استفاده میكنند.
داروهایی كه به روش تنظیمكنندگی كلیدی پاسخ ایمنی سرطان را بهبود میدهند، در واقع جلوی این مكانیسم محافظتی را میگیرند و كلید پاسخ ایمنی را برای حمله به سلولهای سرطانی روشن میكنند. پژوهشهای تازه نشان دادهاند كه پروفایل ژنتیكی بیماران میتواند در انتخاب روش درمانی كمك مؤثری باشد و تومورهایی با جهشهای مشخص ژنتیكی به یك روش درمانی خاص بهتر جواب میدهند. در روش دیگری با بهكارگیری سلولهای ایمنی انطباقیافته، از سلولهای ایمنی طبیعی بدن استفاده میشود كه در محیط آزمایشگاه مهندسی میشوند تا برای حمله به آنتیژنهای خاصی روی سلولهای سرطانی مجهز شوند.
سپس سلولهای مهندسیشده به بدن بیمار تزریق میشوند و بهطور دقیق و مؤثر با سرطان مبارزه میكنند. البته ایمنیدرمانی مانند هر روش دیگری عوارض جانبیای هم دارد كه در بین بیماران مختلف و در شرایط مختلف بسیار متفاوتاند. بهطور مثال واكنشهای التهابی، خستگی و عوارض گوارشی ازجمله عوارض جانبی شناختهشده هستند؛ اما آنچه استفاده از ایمنیدرمانی را با وجود عوارض جانبی و هزینههای بالای آن همچنان نسبت به روشهای قدیمی درخور توجه و مقرونبهصرفه میكند، قدرت درمان اختصاصی و پایدارتر در بیماران است.
با اینكه داروهای متعددی برای ایمنیدرمانی سرطان تاكنون تولید و وارد بازار جهانی شدهاند، باید در نظر داشته باشیم كه بهكارگیری و پیگیری این روش درمانی به تخصص و سرمایهگذاری در حوزه سلامت ملی و بخش خصوصی نیاز دارد. به نظر میرسد ما در ایران هنوز آمادگی تخصصی و اقتصادی كافی برای بهرهگیری از این روشها را نداریم. رئیس انجمن رادیوتراپی انكولوژی ایران سال گذشته در مصاحبهای با ایرنا خبر از آغاز آزمایشی ایمنیدرمانی در برخی مراكز پزشكی ایران داد؛ اما هنوز نمیدانیم چند درصد از بیماران سرطانی در ایران به این روش دسترسی دارند و چه برنامههای تحقیقاتی و اجرائیای برای گسترش ایمنیدرمانی سرطان در ایران در نظر گرفته شده است. امید است كه مردم ایران هم بهزودی از دستاوردهای نوین علمی در درمان سرطان بهرهمند شوند و همراهی پژوهشگران علمی، متخصصان سرطانشناسی، ایمنیشناسی و ژنتیك پزشكی را در پیشرفت و شكوفایی ایمنیدرمانی در ایران هم شاهد باشیم.
عطیه كاشف.پژوهشگر ژنتیك مولكولی در دانشگاه علومپزشكی بُن- آلمان
منبع: روزنامه شرق