اگر بهروری تولید در کشوری بالا رود یعنی رونق تولید اتفاق افتاده است و همه از آن سود خواهند برد.
امروزه در اکثر کشورهای جهان این باور شکل گرفته و یا در حال شکل گرفتن است که برای افزایش تولید ناخالص ملی، استفاده وسیع از نیروی کار یا سرمایه به تنهایی کافی نیست، بلکه از آن مهمتر بالا بردن بهروری است.
زیرا وقتی بهره وری افزایش یابد، تولید ناخالص ملی سریعتر از نهادهها رشد میکند واگر منافع حاصله نیز عادلانه توزیع شود، سطح زندگی مردم بالا رفته و توسعه اقتصادی، اجتماعی سریعتر تحقق خواهد یافت. کوششهای افتصادی انسان همیشه و همواره معطوف به آن بوده است که حداکثر نتیجه را از حداقل تلاشها و امکانات به دست آورد. درعصر ما آنچه بیش از همه چیز نه تنها بر عرصه اقتصاد که در همه مواردی که اساس تعاملات داخلی و بین اللمللی را تشکیل میدهد، رقابت و افزایش قدرت طلبی وسلطه بر بازارهای سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و... میباشد و آنهایی در این مسیر موفق بوده اند که با در نظر گرفتن تمام جوانب امرتوانسته اند از امکانات موجود با انتخاب بهترین روشها بالاترین ارزش افزوده را ایجادو نهایت نتیجه را بگیرند. وقتی صحبت از بی نهایت به میان میاید تغییر وتحول و به روز بودن لازمه کارو فعالیت میشود وآنهایی این مسابقه را برده اند که بتوانند تغییرات را به نفع خود ودر مسیر هدف خود به کار گیرند. ((استفاده بهینه از امکانات --- بهره وری))
بهره وری: درجه استفاده موثر از هر یک از عوامل تولید است. محصولات مختلف با ادغام چهار عامل اصلی تولید، میشوند. یعنی زمین، سرمایه، کار و سازماندهی، نسبت این عوامل بر تولید معیاری برای سنجش بهره وری است.
ذکر این نکته ضروری است که بهره وری با مفاهیمی مانند: کارایی و اثربخشی تفاوت دارد.
کارایی یعنی خوب انجام دادن کارها و اثربخشی یعنی انجام دادن کارهای خوب البته کارایی و اثربخشی اجزای به هم بافته جهت تجلی و ظهور بهره وری هستند. واما تعریف سازمان بین المللی کارکه موردقبول وتوافق وسنجش کشورها میباشد:
بهره وری عبارت است از نسبت ستانده به یکی از عوامل تولید (زمین، سرمایه، نیروی کار و مدیریت) که داده گفته میشود. بهرهورى در حقیقت نسبت منابع ستاده (یا بهدست آمده) به منابع داده (یا مصرف شده) مىباشد. البته مقوله بهرهورى به همین جا ختم نمىشود، بلکه بهرهورى مىتواند چند حالت به قرار ذیل داشته باشد:
اگر تولید کالا و یا خدمات (یعنى ستادهها) از مرحله اى به بعد بیش از اندازه و نسبت منابع مصرف شده در تولید هر واحد کالا و یا خدمات (یعنى داده ها) افزایش یابند، پدیده بهرهورى به نسبت ستاده به داده حاصل شده است. حالت دیگر اگر میزان ستاده در فرآیندى ثابت باشد لیکن میزان منابع داده (یا مصرف شده) کاهش یابد، به نسبت میزان کاهش دادهها، بهرهورى تحقق یافته است. در این وضعیت واحدهائى از منابع مصرفى (مواد اولیه، سرمایه یا منابع انسانی) آزاد مىشوند که مىتوان از آنها در فرآیند دیگرى استفاده کرد. بهرهورى فعالیتى هوشمندانه و دقیق و برنامهریزى شده است که بتواند هر اندازه نسبت ستاده به داده را افزایش دهد. بهعبارت دیگر بهرهوری، به معنى استفاده بهینه و مطلوب از منابع مادى و انسانى است. بهرهوری، در حقیقت شاخص عمده و اساسى در ارتقاء توانمندى انسانها، سازمانها، ملتها و جامعه بشرى در باز تولید نعمات مادى و بهحساب مىآید. در سازمان بینالمللى کار، بهرهورى بهعنوان یک اصل اساسى در بهبود تولید و در خدمت بهتر مردم تعریف شد.
بهره وری دارای سطوح متفاوت و فراگیری است. سطح بهره وری شامل: فرد، خانواده، سازمان، کشور و بالاخره جهان است.
تعاریف متعددی از بهره وری توسط سازمانها و مراکز مختلف علمی و پژوهشی در سطح جهان ارائه شده است به چند نمونه اشاره میکنیم.
بهروری از دیدگاههای مختلف کمی وکیفی بررسی میشود.
برخی معیارهای بهروری را میتوان به تنهایی استفاده کرد و برخی با متغیرهای دیگر ترکیب میشوند.
فرازهایی از سیاستهای کلی تدوین برنامه اول تاششم توسعه کشور بر اساس مفاد سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴:
• بهرهگیری از روابط سیاسی با کشورها برای نهادینه کردن روابط اقتصادی، افزایش جذب منابع و سرمایهگذاری خارجی و فناوری پیشرفته و گسترش بازارهای صادراتی ایران و افزایش سهم ایران از تجارت جهانی و رشد پرشتاب اقتصادی مورد نظر در چشمانداز
• تلاش برای تبدیل مجموع کشورهای اسلامی و دوست منطقه، به یک قطب منطقهای اقتصادی، علمی، فناوری و صنعتی
• تحقق رشد اقتصادی پیوسته، با ثبات و پرشتاب متناسب با اهداف چشمانداز
ایجاد اشتغال مولد و کاهش نرخ بیکاری
• فراهم نمودن زمینههای لازم برای تحقق رقابتپذیری کالاها و خدمات کشور در سطح بازارهای داخلی و خارجی و ایجاد سازوکارهای مناسب برای رفع موانع توسعه صادرات غیر نفتی
• تلاش برای دستیابی به اقتصادی متنوع و متکی بر منابع دانش و آگاهی، سرمایه انسانی و فناوری نوین
• ایجاد سازوکار مناسب برای رشد بهرهوری عوامل تولید (انرژی، سرمایه، نیروی کار، آب و خاک و ...)
بخش اول قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور با عنوان رشد اقتصادی دانایی محور در تعامل با اقتصاد جهانی آغاز شده است. بر اساس بند ب. ماده ۵ این قانون سازمان مدیریت و برنامه ریزی مکلف شده است نسبت به عملکرد دستگاههای اجرایی در زمینه شاخصهای بهره وری و رتبه بندی دستگاها اقدام نموده و تخصیص منابع مالی برنامه چهارم توسعه و بودجههای سنواتی را با توجه به برآوردهای مربوط به ارتقاء بهره وری کل عوامل تولید و همچنین میزان تحقق آنها به عمل آورده و نظامهای نظارتی فعالیت ها، عملیات و عملکرد مدیران و مسئولین را بر اساس ارزیابی بهره وری متمرکز نماید.
برنامهها وسیاستهای اقتصاد مقاومتی حتی نام گذاری در ابتدای هر سال رونق تولید، حمایت از کالای ایرانی و... که از طرف مقام معظم رهبری اعلام وابلاغ شده است همه وهمه حمایت از بهره وری جهت رشدو توسعه کشور میباشد.
ذینعفان بهروری چه کسانی هستند:
الف. ـ. بخش عمومی کشور شامل ۱:- اصلاح ساختار اقتصادی کشور ۲- اصلاح نظام و روشهای اداری ۳- ارتقای بهره وری ملی
ب- بنگاههای اقتصادی شامل: ۱- توانمند سازی کارشناسی ۲- افزایش توان رقابت پذیری ۳- افزایش سطح در آمد
ج- خانوارشامل ۱- یادگیری مفاهیم بهره وری ۲- بهبود دسترسی به کالا و خدمات ۳- بهبود سطح اشتغال
بهره وری بنگاه اقتصادی یا سازمانی
بهره وری سازمانی یا یک بنگاه اقتصادی مشخص میکند که یک سازمان یا بنگاه چقدر خوب و یا چقدر بد از منابعی که در اختیار دارد (انسان، سرمایه، ماشین، مواد، تکنولوژی) برای رسیدن به اهداف (تولید خدمت یا کالا) استفاده میکند. از آنجا که مهمترین عامل ارتقاء بهره وری اعمال مدیریت مناسب برای تعامل بهینه عناصر سیستم است، نوع مباحث و موضوعات مطروحه در باب بهره وری بنگاهی ویا سازمانی، مباحث مدیریتی هستند.
ایجاد زیر بناهای لازم جهت پیشبرد حرکت بهره وری:
از آنجا که فعالیتهای بهره ورانه، حرکتی در جهت تغییر محسوب میشود، به صورت طبیعی با مقاومتی روبروست که زمینههایی را میطلبد. لازم است مدیریت سازمان بنگاه اقتصادی وشرکت به عنوان مقدمهای برای اثبات نگرش خود نسبت به مشارکت در فرآیند بهره وری در مورد چندین موضوع مختلف به اتفاق نظر دست یابد. موضوعهایی از قبیل:
۱ـ تعریف بهره وری، متناسب با نوع سازمان
۲ـ اثرات استراتژیک بهبود بهره وری
۳ـ اولویت بندی در بهبود بهره وری
۴ـ ضرورت تخصیص منابع به طرحهای بهبود بهره وری
۵ـ نقش منابع انسانی در بهبود بهره وری
یکی از نکات مهم در فرآیند مدیریت بهره وری و برنامه ریزی آن، چگونگی تضمین نقش فعال و سازنده مدیریت ارشد در سطوح مختلف بنگاه اقتصادی ویا سازمان میباشد میباشد.
تعریف مناسب بهره وری درواحد تولیدی، بنگاه اقتصادی یاسازمان ارایه کننده خدمات:
” بهره وری دیدگاهی است که همواره سعی دارد وضعیت امروز سازمان را از نظر کمیت تولید (استفاده از ظرفیت)، کیفیت، هزینه، ایمنی و یا انگیزه کارکنان بهتر از دیروز و وضعیت فردایش را بهتر از امروز کند. بدیهی است برای اینکه دیدگاه بالا را عملا باور کنیم، نیازمند نظام و سیستم هستیم. بهره وری فرآیند تغییر اجتماعی است
راه حل، بهره وری تغییر نحوه مدیریت است نه کاربرد مکانیکی تغییر
استراتژیهای تولید ارزش در بنگاههای اقتصادی یعنی افزایش بهروری
مدیریت بهره وری
۱ـ منظور از مدیریت بهره وری، اداره کردن مجموعه فعالیتهایی است که به منظور ارتقای بهره وری صورت میپذیرد.
۲ـ مدیریت موثر بهره وری مستلزم لحاظ داشتن دو معیار عملکرد، یعنی اثر بخشی و کارایی به طور همزمان میباشد چرا که تنها هنگامی میتوان سیستمی را بهره ور دانست که در آن سیستم، فعالیتهای درست به صورت درستی انجام شوند.
۳ـ موفقیت مدیریت بهره وری وابسته است به، برقراری تعادل میان مدیریت عملیاتی و مدیریت استراتژیک، چرا که مدیریت عملیاتی مرتبط با کارایی و مدیریت استراتژیک مرتبط با اثر بخشی میباشد.
اصول مدیریت بهره وری
۱ـ تلاشهای افزایش بهره وری باید همه جانبه و توسط تمام کارکنان انجام شود.
۲ـ کوشش برای افزایش بهره وری باید دائم و مستمر باشد.
۳ـ در برنامههای افزایش بهره وری باید از حمایت کامل، فعالانه، مشهود و مشارکت مدیران تمام سطوح به ویژه مدیران رده بالا برخوردار باشد.
۴ـ در برنامههای افزایش بهره وری باید از جزء جزء دانش شغلی و خلاقیت هر چه بیشتر کارکنان، بدون در نظر گرفتن سمت آنها بهره برداری گردد.
۵ـ سازمان باید بتواند شاخصهای کمی سطوح بهره وری هر قسمت یا واحد را شناسایی کند. اگر اجزای یک چیز (Unity) با یکدیگر تعامل نکنند آنها یک مجموعه (Aggregation) راتشکیل میدهند و نه یک سیستم را، یک جمعیت سازمان نایافته مثال آشنایی برای این مفهوم است. بسیاری از مجموعههای شرکتی مجموعه بشمار میآیند و نه سیستم، تنها وجه مشترک اجزای این گونه مجموعهها مالکیت آنها است.
یران در اداره واحدهای تحت مسئولیت خود به یک سازماندهی نیاز دارند که بتوانند موارد زیر را مدیریت کنند:
۱ـ کنش متقابل واحدها و افرادی که مسئولیت آنها را بر عهده دارند
۲ـ کنش متقابل واحدهای تحت مسئولیت خود با سایر واحدهای درون سازمانی
۳ـ کنش متقابل واحدهای تحت مسئولیت خود با سازمانهای محیطی خود و یا واحدهای مربوط به آن سازمانها
عملکرد هر سیستم دو بعد دارد: درست کردن غلطها (Righting the wrongs)
۱ـ کارایی همه کارهایی که انجام میدهد (درست انجام دادن کارها)
۲ـ اثر بخشی آنچه که انجام میدهد (انجام دادن کار درست).
اما نکته قابل توجه این است که بهتر است درست هدف گیری کنیم و به خطا بزنیم تا اینکه غلط هدف گیری کرده باشیم و درست به هدف بزنیم. زیرا در حالت اول تشخیص اشتباه و تصحیح آن راحتتر و سریعتر است.
((و این یک اصل مهم در سازمان دهی حرکت بهره وری است))
با یک سازماندهی درست، حرکت بهره وری به طور مستمر گسترش مییابد. این سازماندهی باید حرکت بهره وری را بعنوان یک جریان در کل فعالیتهای اصلی در فرایند ارتقاء بهره وری با هدف دستیابی به رقابت پذیری جاری کند بطوریکه بهره وری کل سازمان و بنگاههای تحت پوشش بعنوان یک سیستم ارتقاء یابد و این در صورتی است که هفت شرط اصلی واساسی (۷C در دنیا شناخته شده است) تحقق یابد.
۱- ایمان و اعتقاد (Confidence & Trust)
بهره وری و کیفیت در دراز مدت تنها در صورتی بهبود مییابد که ایمان و اعتقاد به این عمل در تمامی سطوح بوجود آمده بطوریکه مدیران ارشد از یکسو و کلیه کارکنان از سوی دیگر به این موضوع اعتقاد داشته باشند که بدون ارتقاء بهره وری دستیابی به رقابت پذیری ممکن نیست و همچنین بدون دستیابی به رقایت پذیری نه تنها جهانی شدن بلکه بقاء نیز با چالش جدی مواجه است.
۲- همکاری و تعهد (Cooperation & Commitment)
در صورت گسترش فرهنگ اعتماد، باور و احترام متقابل بین کارکنان و مدیران ارشد زمینه تعهد افراد در جهت پیشبرد اهداف سازمانی و بالاخص پیشبرد فرایند مدیریت بهروری و کیفیت ایجاد خواهد گردید در این صورت بهبود بهروری به عنوان مقصد مشترک همه کارکنان تلقی خواهد گردید
۳- ارتباطات (Communication)
مانع اصلی در راه موفقیت حرکت بهره وری و روند بهبود رقایت پذیری در اغلب موارد عدم ارتباطات درست وروشن با مخاطبین ومدیران در این فرایند میباشد. سازماندهی باید طوری انجام شود که از ابتدا کلیه افراد موثر و دست اندر کار به موقع از اطلاعات لازم آگاهی یافته و سیستم گزارش دهی به منظور ایجاد اطمینان از تحقق اهداف پیش بینی شده در مقایسه با اهداف عینی طراحی و به اجرا دراید بطوریکه همگان بتوانند به موقع از پیشرفت فعالیتها آگاه شده و همچنین موانع و ضعف و قوتها را در مسیر شناسایی نموده و در صورت لزوم اقدامات اصلاحی را انجام داده و به دنبال آن این چرخه بطور مستمر ادامه یابد.
۴ـ انسجام و بهم پیوستگی Coherence
مدیریت بهبود بهره وری و کیفیت و سازماندهی باید برمبنای سیستمی سازمان یافته و به هم پیوسته و منسجمی باشد که در آن قوانین بازی و روشهای کار به روشنی تعریف شده باشند این نکته نه تنها در مورد ساختار و مسئولیتهای سازمانی بلکه در مورد روشهای اجرایی و تصمیم گیریها نیز مصداق داشته باشد.
بنابراین انسجام و بهم پیوستگی فعالیتها و مستند سازی در شروع فعالیت و ادامه آن یکی از ابزارهای مهم اثربخشی و تاثیر گذار بر موفقیت فعالیتها میباشد.
۵ـ استمرار (Continuity)
مطالعه بر روی عملکرد سازمانهای موفق نشان داده که سطح بهره وری و کیفیت بدست آمده نتیجه تلاشهای مستمر برای بهبود طی سالها بوده است و مسلماً به لحاظ تبیین یک فرهنگ تغییر آن هم بطور مستمر و پیوسته در سازمانها باید تلاشهای فراوانی صورت پذیرد و ایجاد این نگرش یا فرهنگ سازمانی مشکلترین و موثرترین جنبه سازماندهی حرکت بهره وری در سازمانها خواهد بود.
۶ـ خلاقیت (Creativity)
اگر تمامی وجوهات یاد شده ساماندهی حرکت بهره وری در سازمانها صورت پذیرد، اما زمینه خلاقیت و نوآوری در بین کارکنان ایجاد نگردد و افراد رغبتی جهت اندیشیدن و تقویت قوه خلاقه خود نداشته باشند مسلماً هیچگونه بهبودی در سازمان حاصل نخواهد شد ایجاداین ضمینه و امکان ضمن برقراری فعالیتهای انگیزشی برای کارکنان در قالب سازماندهی گروههای کاری کوچک که بطور داوطلبانه تشکیل خواهد شد مسیر و مسلماً باید به دنبال مشارکت افراد و توسعه نامحدود ایدهها و نظریات نو باشیم.
- آموزش مستمر (Continues Training)
برقراری یک فرآیند مستمر آموزشی در تمامی سطوح شرکت به همراه ایجاد رابطه مطلوب بین مدیریت و نیروی کار مهمترین وظیفه سازماندهی حرکت بهره وری میباشد. غالباً از بین سطوح مختلف سازمانی، اهمیت مدیران رده میانی و پس از آن کارکنان و سرپرستان آنها به عنوان مخاطبین اصلی آموزش بهره وری باید در نظر گرفته شود. در صورتیکه افراد بطور کامل با پیامدهای بهبود بهره وری آشنا گردیده و آموزشهای لازم جهت تحقق آن را بیابند مسلماً آمادگی و زمینه لازم جهت ارائه پیشنهادات مرتبط با بهبود بهره وری را خواهند یافت.
بهبود بهره وری یک فرآیند تغییر است:
ورودیهای تغییردر سیستم بنگاه اقتصادی ویا سازمانی بهبود بهره وری را شامل میشود (شکل زیر)
سیستم ارتقای بهرهوری مجموعه فعالیتهای سیستماتیک و ساختار یافته برای حذف و یا کاهش تلفات ناشی از مواد، انرژی، ماشین، انسان و یا تعامل نادرست ما بین آنها برنامهریزی و به اجرا در میآید.
سه گروه سیستمهای ارتقای بهرهوری:
سیستمهای متمرکز بر حذف یا کاهش تلفات ناشی از مواد، انرژی و ماشین (سخت افزار محور)
سیستمهای متمرکز بر حذف یا کاهش تلفات ناشی از عملکرد نیروی انسانی (انسان افزار محور)
سیستمهای متمرکز بر حذف یا کاهش تلفات ناشی از تعامل نا مناسب ما بین نیروی انسانی و ماشین، مواد و انرژی (نرم افزار محور)
جدول ذیل به ۷ اتلاف وواکنش مرتبط که در بنگاههای اقتصادی علی الخصوص واحدهای صنعتی تولیدی توجه به انها ۸۰ در صد ارتقا بهره وری افزایش میدهد بصورت خلاصه میپردازد.
مزایای بهبود بهره وری، رونق تولید، بالا رفتن ارزش پول ملی، ایجاد اشتغال پایدار، نفوذ در بازارهای بین المللی، بالا رفتن حجم وارزش صادرات، استفاده از تحقیقات وتبدیل ایده به ثروت ونهایتا تولید ثروت وارزش افزوده بهمراه خواهد داشت واین عوامل کاهش آسیبهای اجتماعی رابهمراه خواهدداشت (تلاش برای بهره وری بالاتر، تلاش برای زندگی بهتر است)
مزایای دیگربهبود بهره وری:
- بهبود کیفیت
ـ. افزایش درآمد
ـ. کاهش هزینهها
ـ. بهبود ارتباط، همکاری و روحیه کارکنان
ـ. تعریف دقیق بهره وری و مسئولیتها در فرآیند بهبود بهره وری
ـ. بالا بردن مهارت کارکنان در حل مسائل
ـ. افزایش آگاهی نسبت به بهره وری و کیفیت، بهبود طرز نگرش نسبت به شغل و مشکلات کارگاهی
ـ. ایجاد روحیه و انگیزه کاری در اعضاء دوائر بهبود بهره
بهرام هاشمی (دانشجوی دکتری تخصصی مهندسی صنایع)
کارشناس ومشاورصنعت و اقتصاد