سارا کریمی
یلدا، چنانکه اغلب فرهنگ‌ها آورده‌اند، مأخوذ از سُریانی به معنیِ «میلاد» است؛ و، چون شب یلدا را با میلاد مسیح تطبیق می‌کرده‌اند، از این رو، به این نام خوانده شده است.
چون ایرانیان این شب را شب تولّد میترا (مِهر) می‌دانستند، آن را با تلفّظِ سُریانی‌اش پذیرفتند و در واقع، یلدا با نوئل (Noel) اروپایی، که در ۲۵ دسامبر تثبیت شده، معادل است. بنابراین، نوئل اروپایی همان شب یلدا یا شب چِلهٔ ایرانی است.
مراسم تولّد میترا به‌عنوان یک روز مقدّس با آیین مِهری به اروپا رفت. تا آن زمان جشن تولّد و تَعمید مسیح روز ششم ژانویه گرفته می‌شد. پس از آن‌که مسیحیت نفوذ یافت و بسیاری از آداب و رسوم مهری در آن جذب شد، میلاد مهر -که به اعتقاد مهرپرستان نجات‌دهندهٔ بشریت در آخِرالزَّمان خواهد بود- به مسیح منتسَب گشت و با گسترش مسیحیت در شرق مجدّداً به ایران بازگشت و شب یلدا نامیده شد.
یلدا طولانی‌ترین شب‌های سال و آغاز انقلاب زمستانی است، که پس از آن آفتاب از برج قوس به برج جَدی تحویل می‌شود و روز‌ها اندک‌اندک بلندتر می‌گردد. این طولانی‌ترین شب سال در نظر ایرانیان نحس بود. زیرا علاوه بر سرمای سخت زمستانی، در این شب دیرنده، حملهٔ اهریمنِ تاریکی ادامه می‌یافت. برای دفع این نحوست ایرانیان تا بازآمدن خورشید به دور آتش شادی می‌کردند و خوان می‌گستردند و میزد نثار می‌کردند، که بازماندهٔ این رسم هنوز بر جای است.
کرمانی‌ها معتقد بودند که قارون به شکل هیزم‌شکنی شب به در خانه‌ها می‌آید و هیزم به آن‌ها می‌دهد، که این هیزم‌ها به شمش طلا تبدیل می‌شود؛ بنابراین تا صبح بیدار می‌مانند. این مراسم یادآور بابانوئل در کریسمس است و می‌رساند که یلدای ایرانی و کریسمس از یک مایه سرچشمه گرفته است.
در ادبیات فارسی شُعَرا زلف یار و همچنین روز هجران را از حیث سیاهی و درازی به شب یلدا تشبیه کرده‌اند و از اشعار برخی، مانند بیت زیر از سنایی نیز رابطهٔ بین مسیح و یلدا ادراک می‌شود:
به صاحب‌دولتی پیوند اگر نامی همی‌جویی
که از یک چاکری عیسی چنان معروف شد یلدا
این واژه‌ی خوش‌آوا که امروز در ادبسار (ادبیات) ایران با موی سیاه و بلند دختران همانندی می‌کند، نماد چشم‌به‌راهی و بردباری برای پایان یافتن شب و فرا رسیدن خورشید، امید و روشنایی است.
باد آسایش گیتی نزند بر دل تنگ
صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود!
سعدی
ولی پیدایش و خاستگاه این واژه دیدگاه‌های گوناگونی را میان بزرگان زبان و ادب پارسی برانگیخته است.
یلدا، واژه‌ای سریانی است؟
ولی پیدایش و خاستگاه این واژه دیدگاه‌های گوناگونی را میان بزرگان زبان و ادب پارسی برانگیخته است.
یلدا، واژه‌ای سریانی است؟
پاسخ دهخدا، فریدون جنیدی و معین به این پرسش آری است. آن‌ها می‌گویند واژه‌ی "یلدا" سریانی و به چم زایش (میلاد) و زادروز (تولد) است. از این دید "میلاد" و "یلدا" هم‌ریشه هستند. جنیدی می‌گوید این جشن بزرگ را تنها باید شب چله بنامیم، زیرا "یلدا" سریانی یا تازی است.
سنایی می‌گوید "یلدا" نام یکی از یاران نزدیک عیسای پیامبر است، ولی "پورداود" در "یشت‌ها" می‌گوید این سخن، بن‌مایه‌ای ندارد و چنین چیزی در جایی دیده نشده.
دهخدا نوشته است، چون شب یلدا را با زاده شدن عیسا یکی کرده‌اند، از این رو بدین نام نامیده‌اند. باید نگر (توجه) داشت که جشن زایش (میلاد) که در روز ۲۵ دسامبر ترسایی (میلادی) است، بر پایه‌ی پژوهش‌ها، جشن پیدایش میترا (مهر) بوده که ترساییان (مسیحیان) در سده‌ی چهارم ترسایی آن را از پیشینه‌ی ایران و زایش مهر (خورشید) وام گرفته و آن را برای نماد زادروز عیسا برگزیدند.
ابوریحان بیرونی نیز در نسک "آثارالباقیه" به این وام گیری باور دارد.
ابوریحان بیرونی، شب چله یا یلدا را جشن ۹۰ روز (۹۰ روز مانده به بهار و نوروز) نام گذاشته است.
امروز بسیاری از ایرانیان بر پایه‌ی باور به سریانی بودن واژه‌ی "یلدا" از به‌کار بردن واژه‌ی "یلدا" برای این شب می‌پرهیزند و آن را "شب چله" می‌خوانند.
به گمان، این دیدگاه درست است. ولی باور‌های دیگری هم در باره‌ی واژه‌ی "یلدا" داریم.
یلدا، واژه‌ای کهن و ایرانی است؟
در نَسک (کتاب) "بیست مقاله" نوشته‌ی حسن تقی‌زاده که احمد آرام آن را گردآوری کرده و از کار‌های سترگ ایران‌شناسی است، گفته شده که واژه‌ی "یلدا" واژه‌ای پهلوی است.
تقی‌زاده، داوخواهی‌ها (ادعاها) درباره‌ی سریانی بودن واژه‌ی "یلدا" را بی‌پایه می‌داند. وی باور دارد واژه‌ی "یلدا"، گونه‌ی دگردیس شده‌ی واژه‌ی پهلوی "یاردا" است.
تقی‌زاده نوشته است در زبان پهلوی یا اوستایی بندواژه‌ی (حرف) "ر" می‌تواند به "ل" دگردیس (تبدیل) شود، چنانکه واژه‌ی پهلوی "هربرز" به "البرز" دگرگون شده است. از این‌رو یاردا←یالدا←یلدا، به چم بخش کردن (تقسیم) سال و بزرگ‌ترین دگرگونی (انقلاب) زمستانی است.
گیتی پورفاضل واژه‌ی "یلدا" را واژه‌ای اوستایی به چم "روشنایی سال" و محمد حیدری ملایری آن را به‌جا مانده از زمان اشکانیان و آمیخته‌ای از یل (پهلوان) +دا (روزگار) می‌داند. (گفت‌وگوی شاهین سپنتا با گیتی پورفاضل و محمد حیدری ملایری، تارنمای ایران‌نامه)
گفتنی است میرجلال‌الدین کزازی نیز در پیام شادباش خود، واژه‌ی "یلدا" را برای این جشن بکار برده است.
سه باور نادرست درباره‌ی "یلدا" که بن‌مایه‌ی ارجدار (معتبر)ی ندارند:
یلدا، واژه‌ای مغولی است.
"یلدا" در لری آمیخته از یل (بزرگ) + دا (مادر) است.
"یلدا" نام آمیخته از یل (بزرگ) +دا/دی (رویش) است.
به باور هخامنشیان در نخستین شب زمستان دانه‌های گیاهان در خاک جوانه می‌زنند و رویش آهسته‌ی آن‌ها آغاز می‌شود. به همین دلیل، نخستین ماه زمستان را "دی" می‌نامند.
