پاسخ به این سؤال که ایران چقدر در معرض خطر زلزله‌های شدید قرار دارد، این روزها نُقل همه محافل است اما به‌واقع آیا کشورمان برای وقوع چنین رویدادهایی آمادگی کامل دارد.
ایران گستره پهناور لرزه‌خیزی بوده که تراست‌ها و گسله‌های متعددی به‌ویژه در اطراف کانون‌های جمعیتی، خطر زلزله را در کشور بشدت بالابرده است. زمین‌لرزه‌های زیادی نیز در پهنه ایران رخ‌داده و در حال رخ دادن است. زلزله وحشتناک غرب کشور و کرمان، چند شب گذشته در تهران و ده‌ها زلزله دیگر، نشان از گسل‌ها و تراست هایی بوده که تحت تأثیر عوامل زمین ساختی قرارگرفته‌اند.
گرچه سرچشمه و منشأ هر زلزله‌ای جدا بوده و به‌صورت مجزا باید موردمطالعه قرار گیرد. تحقیق در زمین‌لرزه‌های تاریخی بیانگر این واقعیت است که چندین شهر کشور در سده‌های گذشته در اثر زمین‌لرزه بشدت آسیب‌دیده‌اند و در برخی موارد نظیر شهر تبریز، چندین بار با خاک یکسان شده‌اند. زلزله‌های مانند طبس، رودبار، زرند، ورزقان و بم و زلزله وحشتناک غرب کشور در این ماه، تنها نمونه‌هایی از خطر بالای زلزله در کشور هستند. در گستره ایران‌زمین منطقه‌ای را نمی‌توان یافت که گسلی در آن وجود نداشته باشد. بر این پایه، لازم است نگرش جدی به لرزه‌خیزی در کل کشور داشته باشیم.
برای بررسی بیشتر با پرفسور اسماعیل آشوری متخصص گسل شناسی و از چهره‌های شاخص علمی استان سمنان و شهرستان گرمسار در دو قسمت به گفتگو نشستیم که بخش نخست آن در ادامه آمده است:
*آیا خانه‌های ما در برابر زمین‌لرزه مقاوم است؟
کیفیت ساخت‌وساز در کشور هرچند که نسبت به دهه‌های گذشته از سطح نسبی بهتری برخوردار شده است، اما نقاط ضعف عمده‌ای در زمینه اجرا کاملاً مشهود است. شوربختانه این ضعف به دلیل نبود سیستم نظارت جدی و نداشتن وجدان کاری در پیمانکاران و بعضی از مهندسان ناظر و زد و بندها درگرفتن پروژه‌های بزرگ در ساخت‌وسازها است.
با دقت به آمار مرکز آمار ایران(آمار ۱۳۹۰)، از حدود نزدیک به یک‌میلیون و ۹۵۰هزار واحد مسکونی کشور، ۸۳۰ هزار واحد آن دارای اسکلت و یک‌میلیون و ۱۲۰ هزار واحد آن ساختمان‌های فاقد اسکلت و غیر مقاوم در برابر زلزله هستند، یعنی از ۱۹.۵میلیون واحد مسکونی بیشتر از ۱۱میلیون فاقد اسکلت بوده که خود معضلی بزرگ محسوب می‌شود. لازم به ذکر است هشت میلیون و ۳۰۰ هزار میلیون مسکن دارای اسکلت نیز قابل‌اعتماد نیستند چراکه اغلب فاقد نظارت دقیق و کنترل کیفی هستند.
*تهران تا چه اندازه مورد تهدید است؟
با توجه به بررسی‌های میدانی و مطالعه سازوکار تمامی گسل‌های لرزه‌خیز در اطراف و داخل دشت تهران و ری می‌توان تاکید داشت که تمامی گسل‌های تهران پتانسیل وقوع زلزله را دارند و ازنظر تکتونیک بیشتر آنها فعال‌شده‌اند، بعضی از این گسل در جای‌جای تهران بزرگ به دلیل سبب ساخت‌وسازهای غیر فنی که عمدتاً آیین‌نامه دو هزار و ۸۰۰ و سایر موارد را دقیقاً اجرا نکرده‌اند و با توجه به تراکم جمعیت و بافت‌های فرسوده و کوچه‌های تنگ و باریک در بعضی از محلات قدیمی، پیش‌بینی می‌شود تخریب و خسارت جانی به‌مراتب بیشتر از دیگر مناطق باشد.
البته بسیاری از افراد تحصیل‌کرده که از علم لرزه‌زمین‌ساخت و تک تونیک کم‌اطلاع هستند. در مورد گسل‌ها اظهارنظر می‌کنند و مثلاً می‌گویند گسل‌های فلان منطقه دوره بازگشتشان فرارسیده و یا اینکه مثلاً فلان منطقه۱۷۰ سال پیش زلزله آمده الآن چند سال هم گذشته و حتماً می‌آید و یا هرچند سال باید یک‌بار زلزله بیاید که این نظریه‌ها علمی نیستند.
*درباره مکانیسم گسل‌ها توضیح دهید.
با دقت نظر بر گستره تهران و گسل‌ها و تراست‌هایی که تهران را در برگرفته‌اند. می‌توان چنین اذعان داشت که علاوه بر گسل معکوس و فشاری کاملاً جنباً مشا –فشم و گسل سراسر رباط‌کریم که در حال حاضر تقریباً غیر جنباً و حداقل از کواترنر کمتر فعالیت داشته و ممکن است بر اثر گسل و یا تراست گرمسار – فعالیت خود را آغاز کند. مانند کمربندی گستره تهران و ری و دماوند و دیگر گسل‌های جنبا و غیر جنبای محدوده تهران تا ری و از غرب تا قلعه حسنخان و از شرق و شمالشرق تا نصف النهار ۵۲ درجه یعنی تاسردره خوار در گرمسار ودر همان نصف نهار تا دماوند و مناطق شمالی تهران را پوشش می دهد. البته اثرات کم و بیش محسوس گسل رباط‌کریم را در جابجایی لایه‌های رسوبی در نیمه خاوری گسل در هرز آب یا رودخانه فصلی شطیط مسیر رود را به آن تحمیل کرده و در خاور قصر بهرام نیز دگر ریختی را به مورفولژی زمین اضافه کرده است.
*آیا مواردی از این دست تا کنون رخ داده است؟
بله فراوان؛ زلزله ۱۸۰۲ و ۱۸۱۵ میلادی، زلزله ۲۷ مارس ۱۸۳۰ به بزرگی ۱/۷ مرکالی و پس لرزه ششم آوریل همان سال، زلزله اکتبر ۱۹۳۰ و پس لرزه‌های شش و هفت ریشتری اکتبر همان سال، زلزله سپتامبر ۱۹۴۷ و زلزله ۲۴ نوامبر ۱۹۵۵ به بزرگی AA ریشتر، زلزله ۱۰ ژانویه ۱۹۷۴ که کانون آن روی گسل مشاء فشم قرار داشت و ده‌ها زلزله مخرب دیگر که این نوع گسل‌ها مسبب آنها بوده است.
گسل شمال تهران با طول ۷۵ کیلومتر از لشکرک و سوهانک شروع‌شده و تا فرحزاد، حصارک و به‌سوی غرب امتداد می‌یابد. این گسل در مسیر خود، نیاوران، تجریش، زعفرانیه، الهیه و فرمانیه را دربر می‌گیرد. همچنین گسل جنوب تهران موسوم به گسل ری با ۲۵کیلومتر از جاده خاوران شروع و با گذر از دولت‌آباد و حرکت بر روی جاده کمربندی تهران در حدنصاب کوره‌های آجرپزی چهاردانگه پایان می‌یابد.
گسل شرق نیز که توانایی قوی‌ترین زلزله را دارا است از شرق به تهران واردشده و با گذر از اراضی سرخه‌حصار و حرکت بر روی بزرگراه شهید بابایی تا مجیدیه و سیدخندان امتداد می‌یابد. در این میان تک گسل ملاصدرا نیز که از خیابان شریعتی تا شهرک غرب انتقال‌یافته، محلات ونک، میرداماد، سعادت‌آباد و شهرک غرب را دربرمی‌گیرد.
*پس برج میلاد در کنار گسل قرار دارد؟
احداث برج میلاد نیز دقیقاً در مجاورت این گسل صورت گرفته. گسل مشا- فشم ۴۰۰ کیلومتر طول دارد که زلزله سال ۹۵۸ میلادی با بزرگی ۷/۷ ریشتر در۵۰ کیلومتری تهران و زلزله سال ۱۸۳۰میلادی به فعالیت این گسل نسبت داده‌شده است. تلاقی آن با گسل شمال تهران در بالای سد لتیان است به این جهت فعالیت این گسل می‌تواند موجب فعال شدن گسل تهران شود. گسل مشا، گسلی لرزه زاست که در راستای آن گستره بلند البرز از شمال روی دامنه‌های جنوبی آن رانده‌شده است. شیب گسل مشا در ناحیه فیروزکوه به سمت باختر و به سمت شمال خاوری و بین ۳۴ تا ۷۳ درجه تغییر جابجا می‌شود.
*آیا این همان گسلی است که از استان سمنان آغاز می‌شود؟
بله؛ این گسل از جنوب غربی شاهرود و در شرق، تا آبیک در غرب ادامه دارد. که تهران تا دماوند و جنوب تا ری و از باختر تا گرمسار و از خاور تا کرج را به‌شدت لرزانده بود. گسل شمال تهران به راستای خاوری باختری که عمدتاً توسط گسل مشا تحریک می‌شود و گسل فشاری پارچین نیز با راستای خاوری –باختری گسل شمالی و جنوبی ری را که در سده‌های قبل و بعد از میلاد مسبب زلزله‌های ویرانگر بوده را کاملاً تحت تأثیر قرار می‌دهد.
گسل فعال کهریزک و گسل‌های شمالی و جنوبی ری خطری بالقوه برای ری و نواحی مجاور تا خاور شهریار و همچنین جنوب تهران است، علاوه بر گسل‌های نسبتاً بزرگ ریز گسل‌هایی چون گسل محمودیه، گسل سیدخندان، گسل قیطریه، گسل ملاصدرا، گسل شهرک قدس، گسل نیاوران، گسل شهرگ اندیشه، گسل‌های تجریش، گسل رادیو تلویزیون و خیابان کارگر و ده‌ها ریز گسل نیمه جنباً در بخش شمالی تهران و گسل قصر فیروزه و گسل‌های فسیل و غیر جنبا در حوالی میدان خراسان و پل امامزاده معصوم و زبانه‌هایی از گسل شمالی ری که از باختر دولت آباد با راستای شمال خاوری عبور کرده و در گستره یافت آباد و ادامه آن تا جوادیه و سپس به سمت خاور در زیر رسوبات اواخر کواترنر ناپدید می شود. بدین ترتیب جنوب تهران و گستره ری و دولت آباد تا چهاردانگه و ادامه آن تا خاور شهریار در زیر سازندهای کواترنر میانی ناپدید می‌شود.
*کدام گسل از نظر جنبایی مسبب زلزله‌های خطرناک در تهران است؟
همانطور که در پیش ذکر شد محدوده تهران دارای گسل‌های فراوانی است و از نظر تکتونیک و علم لرزه زمین ساخت به گونه‌ای است که هر لحظه وقوع یک زلزله با بزرگی بالای شش ریشتر را باید محتمل دانست اینکه گفته می شود که زمان دوره فعالیت یک گسل بازگشته است، ساده لوحانه بوده و دوران بازگشت جنبایی یک گسل به میزان استرسهای وارد شده و نوع گسل مسبب زلزله است.
در طول سالیان متمادی به میزان زیادی از انرژی ناشی از استرسهای وارده به دشت تهران بر اثر نیروهای متعدد وارده، به صورت انرژی رزیلنس به شکل زلزله‌هایی با شدت کم تاحدودی از میزان استرس‌ها کاسته است. طبق تحقیقات، گسل پیشوا و گسل‌های شمالی و جنوبی ری سرچشمه زلزله‌های شهریور نواحی جنوب تا جنوب خاور تا باختربوده و توان لرزهای بیش از ۹مرکالی(شش ریشتر) را دارد و به خاطر تراکم جمعیت و فرسودگی ساختمان‌ها در این گستره‌ها به مراتب خسارات بیشتر خواهد بود و این گسل‌ها تاحدودی جنبا گردیده‌اند.
