بزرگترین خانه خشت و گلی مسقف جهان در نزدیکی شهر رفسنجان یکی از شاخص ترین بناهای در حال تخریب کرمان بود که پس از مرمت کامل به زودی بازگشایی می شود.
خانه حاج آقا علی در رفسنجان یکی از آثار تاریخی منحصر به فرد ایران زمین است که به عنوان بزرگترین خانه خشتی جهان شهرت یافته است، این اثر هر چند ثبت ملی شده اما به نظر می رسد با توجه به سرمایه گذاری هنگفتی که در زمینه باز سازی و مرمت آن طی دو سال گذشته انجام شده است به زودی عنوان کاندید هفتمین اثر ثبت جهانی استان کرمان خواهد شد.
خانه توسط فردی به نام حاج آقا علی زعیم الله بیش از یک قرن پیش در مسیر کاروان هایی که از هند شرقی به سمت خلیج فارس حرکت می کردند ساخته شده و پس از گذشت سال ها و پس از مرمت حالا در آستانه باز گشایی قرار گرفته است.
حاج آقا علی زعیم الله نیز که یکی از تجار بزرگ کشور بود در آن زمان ده ها کاروانسرا و محل استراحت برای کاروان هایش ساخت و از آن جمله، خانه ای بزرگ را در نزدیکی رفسنجان بنا کرد و هدفش نیز پذیرایی از تاجران برجسته از کشورهای مختلف از جمله هند، عرب و چین و مغرب زمین بود و حالا این خانه به عنوان بزرگترین خانه خشتی جهان لقب گرفته است.
زعیم الله هر چند یکی از ثروتمندترین افراد زمان خود بود اما در روزهای پایان عمر به دلیل عدم واگذاری صحیح املاکش خود به فردی عادی تبدیل شد اما آثار به جای مانده و زیر ساخت هایی که وی در مناطق مختلف استان احداث کرده هنوز هم به نام خود او شناخته می شود.
در شهر کرمان و شهرهای اطراف دهها کاروانسرا، آب انبار، قنات و بناهای مختلف تاریخی به نام وی ساخته شده است و بسیاری از زیر بناهای فرهنگی و اجتماعی کرمان و منابع آبی که هنوز هم از آنها استفاده می شود حاصل تلاش های این فرد می باشد.
خانه حاج آقا علی واقع در رفسنجان نیز بزرگترین بنای خشتی سقف‌دار جهان است. این خانه که پس از وقف اموال حاج آقا علی به خانه وقفی شهرت یافته بود به زودی به عنوان یکی از بزرگترین بناهای تاریخی کرمان کار خود را آغاز خواهد کرد.
این بنا در سال ۱۱۳۶ هجری شمسی بنا شده و دارای ۱۲ هزار مترمربع مساحت و هفت هزار زیربنا است.
نمای بزرگترین خانه تاریخی کشور
مجموعه که تمام ارکان معماری عصر قاجار را در خود جای داده است در شش کیلومتری رفسنجان واقع شده و در ساخت آن قرینه‌سازی و حفظ تقارن از اصولی بوده که مدنظر معمار ساختمان قرار گرفته است. خانه دارای ۸۶ اتاق (هفت دری، پنج‌دری، سه‌دری و پستو) بوده که در ۴ بخش اصلی ساختمان حوضخانه، شاه‌نشین، پاییزی و زمستانی احداث شده اند.
بنا به اطلاعات میراث فرهنگی کرمان؛ یک آشپزخانه بزرگ و انبار بزرگ وظیفه تامین نیازهای این مجموعه را بر عهده داشته است. چهار حیاط، راهروهای سرپوشیده و روباز و سه هشتی نیز ارتباط قسمت‌های مختلف این خانه را تامین می‌کرده‌است.
در ساخت خانه یاد شده اصول و شیوه‌های معماری ایرانی به کار گرفته شده است. در هماهنگی با اقلیم منطقه و با وجود گرمای نسبتا زیاد، خشکی هوا، بادهای متغییر و وجود شن‌های روان بنا حالتی درونگرا داشته و با دیوار چینه ای نسبتا بلندی محصور شده است، دروازه‌ای رفیع و با عظمت ورودی این خانه با شکوه است و داخل خانه از قسمت های مختلفی شکل گرفته است.
وسیعترین فضای سرپوشیده خانه تالار حوضخانه نام دارد سقف آن در ارتفاع طبقه دوم با گنبدی عظیم پوشانده شده و در مرکز آن کلاه فرنگی قرار گرفته است که نور فضای حوضخانه را تامین می کند.
در وسط حوضخانه حوض مستطیل شکلی قرار دارد که در گذشته با حوض‌های حیات‌های جانبی در ارتباط بوده است و آب آن از طریق قنات تأمین می‌شده است حوضخانه در دو طبقه ساخته شده که در طبقه بالای آن تعدادی اتاق و دو تالار در ضلع شمالی و جنوبی قرار گرفته است.
نمای داخلی حوضخانه با اندود گچ و گچبری‌های برجسته با طرح های اسلیمی تزیین شده است. تالار شاه نشین یا بهاره در مرکز ضلع جنوبی ایوانی نسبتا رفیع قرار دارد که در طرفین آن با حفظ تقارن دو راهرو دسترسی ایجاد شده است.
در این بخش ایوان به ارتفاع دو طبقه بالا کشیده شده است و دسترسی به طبقه فوقانی از طریق را پله انتهایی دو راهرو می باشد.
چون ارسی‌ها در اندرونی معمولا محل پذیرایی از مهمانهای خودی و وابستگان بوده در زیباسازی آن نهایت دقت به عمل آمده است که در ضلع شرقی و غربی آن بخاری‌های گچبری شده ساخته فضای داخل را بسیار زیبا و دلنشین نموده است.
تالارهای پاییزی و زمستانی در اضلاع غربی و شمالی بنا قرار گرفته اند و نسبت به تالار شاه نشین و حوضخانه کمی ساده تر اجرا شده اند.
تالار شاه نشین یا بهاره نیز چشم هر بیننده ای را خیره می کند، در مرکز ضلع جنوبی ایوانی نسبتاً رفیع قرار دارد که در طرفین آن با حفظ تقارن دو راهرو دسترسی ایجاد شده است. تالارهای پاییزی و زمستانی در اضلاع غربی و شمالی بنا قرار گرفته اند و نسبت به تالار شاه نشین و حوضخانه کمی ساده تر اجرا شده اند.
این خانه هنوز هم مانند گذشته شکوه خود را حفظ کرده است و جزو یکی از هویتهای اصلی استان کرمان محسوب می شود.
بناهای تاریخی کرمان در حال احیا شدن هستند
در این زمینه با محمد علی گلابزاده، رئیس مرکز کرمانشاسی به گفتگو نشستیم وی خانه حاج آقا علی را جزو یکی از نمادهای فرهنگی استان کرمان دانست که حفظ و نگهداری از این بنا سال ها مغفول مانده بود و به همین دلیل دچار آسیب های فراوانی شده بود.
وی بیان کرد: حاج آقا علی یک نخبه اقتصادی در کشور در عصر خودش بوده است که کارش تجارت کالاهای مختلف به خصوص ادویه از هند به کشورهای غربی بوده و با تکیه بر استعداد و توان شخصی توانسته بود در آن زمان یک سیستم بزرگ اقتصادی را پایه گذاری کند که هنوز هم آثار زیادی از آن در استان کرمان و حتی استانهای مجاور پا برجا مانده است.
وی گفت: کاروانسرای حاج آقا علی، حجره ها و سرا های مختلف به نام وی در بازار وجود دارد که برخی بازسازی شده و برخی نیز هنوز نیاز به توجه دارد اما آنچه که مشخص است این فرد بیش از یک قرن پیش توانسته بود زیرساختی را در کرمان ایجاد کند که هنوز هم در قرن حاضر توسط مردم کرمان مورد استفاده قرار می گیرد.
گلابزاده افزود: کاروانهای وی آنقدر غنی بوده اند که گفته می شود در زمان حرکت کاروان برای رسیدن یک سوار از جلو به انتهی کاروان سوار باید مدت زیادی را تاخت می رفته است.
وی بیان کرد: هنوز هم مهر وی بر بسیاری از آثار تاریخی و مسی در کرمان وجود دارد زیرا وی در آخرین سالهای عمرش همه اموال خود را بعد از تقسیم سهم فرزندانش وقف می کند و به همین دلیل مهر به شکل وقفنامه حاج آقا علی درآمد.
این پژوهشگر افزود: نکته عجیب این بود که حاج آقا علی به دلیل بخشش و وقف اموالش در آخرین روزهای عمر در فقر و نداری بوده است.
حالا پس از گذشت سالها استاندار کرمان که در روزهای اول حضورش در کرمان بازسازی بازار بزرگ کرمان و باغ فتح آباد به عنوان الگوی ساخت باغ شاهزاده ماهان را در دستور کار قرار داده بود یک بار دیگر به خانه حاج آقا علی به عنوان یکی از پتانسیلهای گردشگری کرمان توجه ویژه نشان داد و با همکاری اوقاف و بخش خصوصی مرمت این بنا را آغاز کرد.
روحانی خانه تاریخی را بازگشایی می کند
حالا به نظر می رسد پروژه مرمت بنا در روزهای پایانی قرار دارد و قرار است رئیس جمهور طی دو ماه آینده در کرمان حضور یابد و این خانه را بازگشایی کند.
استاندار کرمان در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: کار مرمت و احیای این بنا نشان از توجه به پتانسیلهای اقتصاد مقاومتی در استان کویری کرمان دارد.
علیرضا رزم حسینی بیان کرد: این خانه و معماری منحصر به فرد آن می تواند در کنار پسته و کشاورزی اقتصاد منطقه دشت رفسنجان را متحول کند.
وی گفت: انتظار داریم حجت الاسلام روحانی در آذرماه و یا دی ماه این مجموعه را افتتاح کند و یکی از بزرگترین هتل های سنتی چهار ستاره در کشور راه اندازی شود.
رزم حسینی ادامه داد: این بنا که در آستانه ویرانی قرار داشت نمادی از توان بالای کارشناسان و معماران کرمانی است که نشان دادند که در صورت برنامه ریزی دقیق در بحث اقتصاد مقاومتی می توان در زمینه خلق ثروت گامهای موثر برداشت.
وی با اشاره به اینکه عملیات مرمت بنا دقیقا مطابق با معیارها و کارشناسان میراث فرهنگی انجام شده است گفت: استفاده از مصالح بومی و خشت و گلی مطابق با نقشه اصیل مهمترین رویکرد در این پروژه بوده است.
استاندار کرمان بیان کرد: مرمت خانه حاج آقا علی در واقع یکی از زنجیره های اقتصاد مقاومتی را در کرمان محکم کرد و نشان داد بنا به پتانسیل های هر استان میتوان کارهای قابل توجهی انجام داد.
وی با اشاره به ثبت جهانی شش اثر در کرمان گفت: ارگ بم، روستای صخره ای میمند، کویر لوت، روستای دارستان و گلیم شریکی پیچ، باغ شاهزاده ماهان و قناتهای بم از جمله آثار ثبت جهانی کرمان هستند که موجب رونق گردشگری در استان شده اند و هر سال هزاران گردشگر خارجی را به کرمان جذب می کند.
نقش کرمان در نقشه گردشگری کشور پر رنگ می شود
وی تاکید کرد که نقش کرمان در محور گردشگری کشور باید احیاء شود و فرهنگ گردشگری و خلق ثروت از این مسیر با همکاری و همراهی مردم باید شکل گیرد و درنهایت به رونق اقتصادی تبدیل شود.
وی به مرمت بازار بزرگ کرمان و باغ فتح آباد اشاره کرد و بیان کرد: باغ فتح آباد که الگوی ساخت باغ شاهزاده بود در حال تخریب قرار داشت و چیزی از آن باقی نمانده بود اما این باغ هم اکنون به عنوان یکی از زیباترین باغهای تاریخی جهان مرمت شد و درب هایش به روی گردشگران باز شده است.
رزم حسینی گفت: در استان کرمان مهمترین هدف افزایش جذب گردشگر و توسعه صنعت توریسم است و در این راستا نیاز به فکر، خلاقیت و استفاده از داشته هایمان که بسیار از برخی از استانهای دیگر بیشتر است داریم.
وی گفت: مرمت باغ بیرم آباد که قدیمی ترین باغ استان کرمان است نیز در حاشیه شهر کرمان در حال انجام است و یک بسته گردشگری ویژه با افتتاح باغ حاج آقا علی در اختیار گردشگران قرار می گیرد.
وی توسعه پایدار در کرمان را منوط به توجه به داشته های تاریخی و گردشگری استان دانست و بیان کرد: دو هزار نفر در مرمت این بنا همکاری مستقیم داشتند و تمامی مصالح نیز از روستای قاسم آباد که نزدیک این خانه تاریخی است تامین شد.
وی افزود: ما در انتظار گردش مالی و رونق اقتصادی در کرمان هستیم و در این راستا همچنان روی پتانسیلها و داشته های گردشگری استان کار می کنیم.
استان کرمان طبق آخرین آمار موجود بیشترین تعداد آثار ثبت جهانی کشور را در خود جای داده است و حضور گردشگران در این استان نسبت به ابتدای فعالیت دولت یازدهم ۸۰ درصد رشد داشته است.
نکته قابل توجه اینکه بیشترین اقبال برای حضور در کرمان از سوی مردم کشورهای اروپایی و آمریکایی انجام می شود و طی سال های اخیر قطار گردشگری اروپا چندین مرتبه به استان کرمان سفرکرده است و شاهد رونق چشمگیر در حوزه توسعه توریسم در استان کرمان هستیم.
افزایش تعداد واحدهای بومگردی در روستاها و معرفی فرهنگ غنی و بومی و محلی کرمان و احیاء صنایع دستی استان یکی از اقدامات اساسی در راستای خلق ثروت بوده است که در همان راستا نیز گلیم شریکی پیچ به عنوان آخرین پرونده ثبت جهانی استان کرمان طی چند روز گذشته در یونسکو مطرح و ثبت جهانی شده است.
حالا مردم جهان که رفسنجان را با برند پسته و طلای سبزش می شناختند به زودی شاهد باز شدن دربهای یکی از بزرگترین خانه های جهان خواهند بود.