درایران مقدار تبخیر حدود ۷۵ درصد بارش خالص است و این در حالیست که متوسط بارش سالانه در کشور ما ۲۳۵ میلی‌متر است! یعنی "تمام بارش ما" از "آب باقی‌مانده از تبخیر" در اروپا و آمریکا کمتر است، ولی ما همچنان سعی در ربودن گوی رقابتِ سدسازی داریم!
سد اکباتان همدان از مدار تامین آب خارج می‌شود! این خبر را علیرضا الماسوندی، معاون شرکت مدیریت آب ایران به تازگی بیان کرد.
به گزارش تابناک همدان؛ وی افزود کدورت آب سد اکباتان نسبت به گذشته ۱۰ برابر شده که این موضوع مشکلاتی را در زمینه شست و شوی فیلتر‌های تصفیه خانگی ایجاد کرده است.
به دنبال این شرایط در حال حاضر آب آشامیدنی مصرفی شهر همدان از طریق ۷۰ حلقه چاه در مناطق دشت همدان- بهار و خالق‌وردی تامین می‌شود. و، اما درباره‌ی سد آبشینه باید گفت که این سد، خرداد ماه در مرحله بحرانی و در آستانه نابودی کامل قرار گرفت و احتمالا تصاویر زمین خشک شده و ماهی‌های تلف شده‌ی آن که در فضای مجازی منتشر شده است را دیده باشید.
در دید مردم ارتفاع آب سد همیشه تفسیری از وضعیت بارش سالانه و جیره بندی شدن یا نشدن آب در تابستان است. طی یک سال گذشته ارتفاع آب سد اکباتان بسیار پایین بوده و حتی نیمی از ظرفیت سد نیز پر نیست. قطعی آب بی سابقه در همدان همان تفسیر ارتفاع پایین آب سد برای مردم به شمار می رود. قطعی آبی که در بیشتر نقاط شهر بیش از ۲۰ ساعت در روز می رسد.
پای سد چه زمانی به ایران باز شد؟
اما چه شد که برای ذخیره‌ی آب از روش‌های سنتی و بومی به سدسازی روی آوردیم؟ باید کمی به عقب برگردیم تا ببینیم سد، این سازه عظیم و پرهزینه چگونه وارد کشور ما شد؟ برمی‌گردیم به سال‌های آغازین دهه‌ی ۳۰ شمسی، سال‌هایی که با عنوان "سال‌های توسعه‌ی ایران به سبک آمریکایی" یاد می‌شوند و همزمان بود با اجرای طرح اصل ۴ ترومن که بر اساس این طرح دولت آمریکا برای پیشگیری از گرایش ایران به سمت شوروی، کمک‌های علمی و صنعتی در زمینه‌ی کشاورزی، دامداری و طیور، بهداشتی و فرهنگی روانه‌ی ایران کرد.
اصلاح نژاد طیور و دام برای رشد سریع و شیر بیشتر و همچنین قرار دادن سم‌ها و کود‌های شیمیایی در اختیار کشاورزان از جمله‌ی این کمک‌ها بود که به مرور مواد غذایی ایرانیان را دستخوش تغییراتی نامطلوب کرد که امروز بر همه عیان است. یکی از کار‌های دیگری که در اصل ۴ انجام شد، تهیه‌ی آب برای مردم بود البته نه با روش‌های بومی بلکه با روش مهندسین آمریکایی. اینجا بود که ساختن سد‌های بزرگ جایگاه ویژه‌ای پیش مسئولان ایران پیدا کرد و به عنوان افتخارات ایران نوین در نظر گرفته شد. الگو پذیری از کشور‌های توسعه یافته در ساخت این سازه‌های عظیم ادامه یافت و خیلی زود از مرز استاندارد‌های جهانی گذشت. تا جایی که اکنون شمار سد‌های ساخته شده در کشور ما به حدود ۶۵۰ رسیده و ایران در سال ۱۳۹۱ رتبه سومین سدساز جهان را به دست آورد!
سدسازی اقلیم مناسب می‌خواهد!
حالا که ایران با الگوپذیری از کشور‌های توسعه یافته با سرعت بالا در حال سد سازیست خوب است شرایط موجود کشورمان در ذخیره‌ی آب را در مقایسه با کشور‌هایی که ازشان الگو گرفتیم بسنجیم. سد سازی در کشور‌های پیشرو یک اقدام ثانویه برای استحصال آب به حساب می‌آید به این معنی که جایی اقدام به سدسازی می‌شود که قبل از آن تمام اقدامات لازم برای برای نفوذ آب به زیر زمین و تعادل سفره‌های زیرزمینی انجام شده باشد.
اولویت برای ذخیره‌ی آب، سفره‌های زیرزمینی هستند و در صورتی که سفره‌ها در شرایط مطلوب و آبخوان‌ها در تعادل باشند، اقدام به ساخت سد می‌شود. در اکثر قریب به اتفاق کشور‌های رتبه دار در سدسازی، سفره‌های زیر زمینی شرایط نسبتاً متعادلی دارند، اما ایران که جزو رتبه داران صنعت سدسازی‌ست، روز به روز شرایط بحرانی‌تری را در رابطه با آب‌های زیرزمینی و آبخوان‌هایش تجربه می‌کند و در دراز مدت نزدیک به ۱۱ متر افت تراز آب‌های زیرزمینی را داشته است. شمار فروچاله‌ها رو به افزایش و میزان فرونشست سالانه در خیلی مناطق کشور ما دیگر نه در حد میلی‌متر که در حد متر و سانتی‌متر است.
در ادامه‌ی این قیاس این را هم باید اضافه کرد که با ذخیره‌ی آب در سدها، آب را در معرض تبخیر قرار می‌دهیم و در واقع آب ذخیره شده را از دست می‌دهیم! پس قطعا باید قبل از ساخت سد اقلیمِ منطقه را در نظر بگیریم تا بدانیم ظرفمان چقدر سوراخ است. مقدار متوسط تبخیر در جهان حدود ۶۰% از بارش است. این مقدار در اروپا ۵۶% با متوسط بارش سالانه ۷۳۴ میلی‌متر و در آمریکا ۶۲% با متوسط بارش سالانه ۱۱۶۰ میلی‌متر است. اما در ایران مقدار تبخیر حدود ۷۵ درصد بارش خالص است و این در حالیست که متوسط بارش سالانه در کشور ما ۲۳۵ میلی‌متر است! یعنی "تمام بارش ما" از "آب باقی‌مانده از تبخیر" در اروپا و آمریکا کمتر است، ولی ما همچنان سعی در ربودن گوی رقابتِ سدسازی داریم! ما هم اکنون حدود ۶۵۰ سد در حال بهره برداری داریم که بالغ بر ۵۰% آن‌ها خالی هستند و با این حال ۱۴۶ سد در دست ساخت و ۵۳۷ سد در دست مطالعه داریم! مسئله‌ی تبخیر آنقدر جدی هست که وزیر نیرو در خرداد سال ۹۴ تبخیر آب پشت سدها را یکی از معضلات جدی مدیریت آب معرفی کرد.
روش‌های استحصال آب را بومی سازی کنیم
اما عاقبت این سدسازی‌های بی‌رویه چیست؟ خوب است بدانید آن‌ها که صنعت سدسازی را برای ما به ارمغان آوردند اکنون به دلیل مشکلات بی‌شمار سدها برای محیط زیست اقدام به تخریب آن‌ها کرده‌اند. اروپا برای حفظ محیط زیست و بازگرداندن اکوسیستم دست به تخریب سدها زده که از جمله آن‌ها می‌توان به سد Yecla de Yeltes در اسپانیا اشاره کرد که حدود نیم قرن آب آشامیدنی مردم محلی را تامین می‌کرده. دولت آمریکا نیز از سال ۲۰۱۲ تا کنون دست به تخریب ۱۷۰۰ سد زده است و ۴ سد مهم و عظیمی را که بر روی رودخانه کلمت برای تولید برق احداث شده بود نیز تحت فشار فعالان محیط زیست تخریب کرد.
با توجه به آنچه گفته شد باید مسیری را که تا به حال چشم بسته پشت سر بقیه می‌رفتیم تغییر دهیم و قبل از آنکه هزینه‌های گزاف بابت ساخت سد‌های بیشتر بدهیم و پس از مدتی مجبور به تخریب آن‌ها شویم، مسیر درستِ ذخیره‌ی آب را پیدا کنیم. ما نسخه‌ی سدسازی را برای تمام مناطق کشور از شمال و جنوب تا شرق و غرب پیچیدیم بدون اینکه به اقلیم‌های متفاوت آن‌ها توجه کرده باشیم. در حالی که پیشینیان ما متناسب با شرایط هر اقلیم، با روشی سازگار با محیط و صرفه‌جویانه آب را استحصال می‌کردند. مثلاً در حوضه مرکزی عمدتاً از قنات استفاده می‌شد، در غرب زاگرس شبکه‌های دقیق برای برداشت از رود‌های دامنه این رشته‌کوه، در حوضه دریای خزر گردآوری باران در آب‌بندان سنتی و همچنین استحصال آب از مه و در حوضه خلیج‌فارس گردآوری باران در تخته‌سنگ‌ها. امروزه نیز نمونه‌هایی موفق از روش‌های منطبق بر اقلیم وجود دارند که از جمله آن‌ها می‌توان به قنات‌های کرمان و سد‌های زیرزمینی یزد اشاره کرد.
انتقال آب از تالوار، درمانِ کم آبی همدان؟
حالا پس از بررسی مسئله‌ی سدسازی در مقیاس جهانی و کشوری، برگردیم روی شهر خودمان، همدان! شهری که به واسطه‌ی سرعت بالای باد، دمایی که سال به سال بالاتر می‌رود و مرتفع بودن که نتیجه‌اش فشار پایین است، ضریب تبخیر بالایی دارد. اما همچنان مسئولینش تاج سدها را بالا می‌برند و در حوضه سراب‌ها و تالاب‌هایش برای ساخت سد برنامه‌ریزی می‌کنند.
علیرغم هزینه‌های بالایی که برای سد سازی شده و هزینه‌هایی که برای متعادل کردن آبخوان‌ها نشده، الآن سد اکباتان خالیست و جورش را سفره‌های زیرزمینی می‌کشند که سالانه بیشتر از یک متر افتِ تراز دارند. کسری مخازن آب زیرزمینی همدان حتی از استان‌هایی با اقلیم خشک‌تر مانند سیستان و بلوچستان، بوشهر، خراسان‌های شمالی و جنوبی، سمنان و قم نیز بیشتر است. آبی که به درستی در سفره‌های زیرزمینی ذخیره نکردیم و در سدها به دست تبخیر سپردیم حالا قرار است با هزینه‌ی هزار میلیارد تومانی از تالوار برایمان به ارمغان بیاید! امید است که آینده‌ی تالوار مانند اکباتان نباشد.
